Jednorazowy plastik bywa szkodliwy

Mikroplastik w owocach morza – zagrożenie dla zdrowia i środowiska

Nie jest tajemnicą, że konsumując smaczny kawałek ryby czy talerz owoców morza, nie dostarczamy organizmowi wyłącznie cennych kwasów omega-3 i witaminy D. Niestety, oprócz tych korzyści, mogą one zawierać również niepożądane składniki – mikro- i nanoplastiki.

Te drobiny plastiku, o średnicy mniejszej niż 5 milimetrów, przedostają się do oceanów wraz z odpadami wytwarzanymi przez człowieka, a następnie przenikają do łańcucha pokarmowego. Według badań przeprowadzonych przez Ifremer, szacuje się, że około 24 400 miliardów mikroplastików unosi się na powierzchni oceanów.

Plastikowe cząsteczki wykrywane są we wszystkich organizmach morskich – od mikroalg po ryby znajdujące się na wyższych szczeblach łańcucha pokarmowego. Obecność tych zanieczyszczeń nie tylko zagraża delikatnym ekosystemom morskim, ale również budzi uzasadnione obawy dotyczące ich potencjalnego wpływu na zdrowie człowieka.

Jakie są rzeczywiste zagrożenia wynikające z kumulacji tych zanieczyszczeń w organizmach morskich? Jakie ryzyko mogą one stwarzać dla naszego zdrowia? Na te pytania naukowcy wciąż poszukują odpowiedzi, badając zarówno skalę problemu, jak i jego długoterminowe konsekwencje.

Mikro- i nanoplastik: niewidzialne zagrożenie dla środowiska i zdrowia

Od lat 50. XX wieku globalna produkcja plastiku wzrasta w zastraszającym tempie, osiągając w Europie 58 milionów ton w 2022 roku. Ten dynamiczny rozwój doprowadził do powstania ogromnych ilości odpadów, które dziś stanowią poważne wyzwanie dla środowiska.

Z upływem czasu większe odpady plastikowe ulegają rozkładowi pod wpływem wiatru, fal, światła słonecznego oraz mikroorganizmów, tworząc mikroplastik (o rozmiarze 1–5 mm) i nanoplastik (mniejszy niż 100 nanometrów). Te niewielkie cząsteczki zanieczyszczają każdą część środowiska – powietrze, glebę i wodę, stając się wszechobecnym zagrożeniem.

Zjawisko, w którym cząsteczki plastiku gromadzą się w organizmach na różnych poziomach łańcucha pokarmowego, określane jest jako bioakumulacja. Nasze badania laboratoryjne wykazały, że w ekosystemach wodnych mikro- i nanoplastik jest spożywany przez szeroką gamę organizmów – od mikroalg, które stanowią podstawę łańcucha pokarmowego, po drapieżniki szczytowe, takie jak węgorze.

Wpływ na życie morskie

Spożywanie mikroplastiku przez organizmy morskie niesie ze sobą poważne konsekwencje. Badania wskazują, że mikroplastik może powodować toksyczne skutki, takie jak:

- blokowanie układu pokarmowego,
- aktywacja reakcji immunologicznych,
- uszkodzenia DNA,
- zakłócenia ekspresji genów kluczowych dla funkcji komórkowych.

Stopień tych skutków zależy od wielkości cząsteczek, ich składu chemicznego, stopnia degradacji oraz obecności potencjalnie toksycznych dodatków. Szczególne zagrożenie stanowią ftalany – substancje powszechnie stosowane w produkcji tworzyw sztucznych, które mogą zakłócać funkcjonowanie układu hormonalnego.

Zagrożenia dla zdrowia ludzkiego

Mikroplastik spożywany przez organizmy morskie nieuchronnie trafia do naszej diety. Szacuje się, że osoby regularnie spożywające owoce morza mogą konsumować rocznie tysiące cząsteczek mikroplastiku. Choć badania nad ich wpływem na zdrowie człowieka wciąż trwają, wyniki są niepokojące.

Badania wskazują, że mikro- i nanoplastik, po przedostaniu się do organizmu ludzkiego, może zakłócać funkcje komórkowe w sposób podobny do obserwowanego u zwierząt morskich. Dodatkowo te cząsteczki mogą działać jako nośniki patogenów i bakterii, zwiększając ryzyko chorób zakaźnych.

Pilne przeciwdziałanie bioakumulacji plastiku w łańcuchu pokarmowym jest kluczowe. Ograniczenie produkcji plastiku, wdrożenie bardziej efektywnych technologii recyklingu oraz edukacja społeczna mogą znacząco spowolnić postępujący kryzys środowiskowy i zdrowotny. Wspólne działania na rzecz redukcji zanieczyszczenia plastikiem są niezbędne, aby chronić zarówno ekosystemy, jak i zdrowie ludzi.

Nowe badania wskazują na istotne zagrożenie związane z interakcją PFAS i mikroplastików – dwóch powszechnie występujących substancji wytwarzanych przez człowieka. Badania wykazały, że ich synergiczne działanie zwiększa toksyczność, co rodzi poważne obawy dla zdrowia ludzi i środowiska.

Wyniki badania

Naukowcy z University of Birmingham poddali pchły wodne ekspozycji na mieszankę PFAS i mikroplastików, obserwując znaczne nasilenie skutków toksycznych. U badanych organizmów zaobserwowano m.in. obniżony wskaźnik urodzeń, opóźnienia w dojrzewaniu płciowym oraz zahamowanie wzrostu. Wyniki wskazują, że mieszanka tych substancji była znacznie bardziej toksyczna niż każda z nich badana osobno.

Zdaniem badaczy, około 40% zwiększonej toksyczności wynika z synergii między mikroplastikami a PFAS, prawdopodobnie związanej z ich interakcjami elektrostatycznymi. Pozostałą część przypisano kumulacji ich indywidualnych właściwości toksycznych.

Znaczenie odkrycia

Badacze podkreślają, że PFAS i mikroplastiki są zwykle badane oraz regulowane oddzielnie, co nie odzwierciedla realnych warunków, w których ludzie są jednocześnie narażeni na obie substancje. „Wyniki te uwypuklają pilną potrzebę dalszego badania wpływu mieszanin chemicznych na zdrowie zwierząt i ludzi” – napisali autorzy.

Charakterystyka substancji

PFAS: To grupa około 15 000 związków stosowanych w produktach odpornych na wodę, tłuszcz czy wysoką temperaturę. Ze względu na ich trwałość w środowisku nazywane są „wiecznymi chemikaliami”. PFAS wiąże się z ryzykiem rozwoju raka, chorób nerek i wątroby, zaburzeń odporności oraz wad wrodzonych.
Mikroplastiki: To mikroskopijne fragmenty plastiku, które powstają w wyniku degradacji większych produktów lub są celowo dodawane do kosmetyków i środków czystości. Ich zdolność do przenikania przez barierę krew-mózg i akumulacji w organizmach ludzkich wiąże się z szeregiem zagrożeń, takich jak zaburzenia hormonalne, problemy układu krążenia oraz uszkodzenia rozwojowe.
Częste stosowanie PFAS w produkcji plastiku oznacza, że mikroplastiki mogą zawierać te chemikalia, co dodatkowo zwiększa ich toksyczność.

Kontekst badań

Badanie przeprowadzono na pchłach wodnych, które są szczególnie wrażliwe na działanie toksycznych substancji, co czyni je modelowym organizmem w badaniach ekologicznych. Obiekty badawcze wystawiono na działanie mikroplastików PET oraz dwóch związków PFAS – PFOA i PFOS, które należą do najbardziej toksycznych i najczęściej występujących w środowisku.

Wnioski

Autorzy badania zwracają uwagę na potrzebę kontynuacji badań nad wpływem mieszanin chemicznych na organizmy żywe. Ich zdaniem, takie działania są kluczowe dla rozwoju efektywnych regulacji i ochrony przyrody. Wyniki znacząco poszerzają wiedzę na temat interakcji chemicznych i mogą stanowić podstawę dla skuteczniejszej ochrony zdrowia publicznego oraz środowiska naturalnego.

„Musimy kontynuować badania nad wpływem toksykologicznym tych substancji na przyrodę, aby dostarczać istotnych danych wspierających regulacje i działania ochronne” – podsumowali badacze.

Od 25 listopada do 1 grudnia w Busan, Korea Południowa, odbywają się ostateczne negocjacje nad globalnie wiążącym traktatem mającym na celu przeciwdziałanie kryzysowi zanieczyszczenia plastikiem. EcoWaste Coalition, organizacja działająca na rzecz społeczeństwa wolnego od odpadów i toksyn, zaapelowała do światowych liderów o podjęcie zdecydowanych działań w celu ochrony zdrowia dzieci oraz środowiska przed niebezpiecznymi chemikaliami i odpadami z tworzyw sztucznych.

Jako aktywny uczestnik inicjatywy Break Free From Plastics (BFFP) oraz Międzynarodowej Sieci Eliminacji Zanieczyszczeń (IPEN), EcoWaste Coalition zwróciła uwagę na konieczność przeciwdziałania zanieczyszczeniom na każdym etapie cyklu życia plastiku — od produkcji i konsumpcji, po jego ostateczną utylizację. Organizacja podkreśliła zagrożenia wynikające z obecności niebezpiecznych chemikaliów, takich jak brom i antymon, w artykułach gospodarstwa domowego wytwarzanych z czarnego plastiku pochodzącego z recyklingu odpadów elektronicznych.

Zagrożenia związane z toksycznymi chemikaliami w plastiku

Brom, wykorzystywany w bromowanych środkach zmniejszających palność (BFR), oraz antymon, składnik trójtlenku antymonu, stanowią poważne ryzyko dla zdrowia. BFR są znane z powodowania zaburzeń w układach rozwojowym, hormonalnym, odpornościowym, nerwowym oraz rozrodczym. Dotychczasowe badania przeprowadzone przez EcoWaste wykazały obecność tych substancji w szerokiej gamie produktów codziennego użytku, takich jak:
- zestawy do malowania akwarelami,
- ozdoby choinkowe,
- przybory kuchenne,
- narzędzia do stylizacji włosów,
- zabawki dla dzieci.
Według Aileen Lucero - koordynatorki krajowej EcoWaste Coalition, brak przejrzystości w zakresie chemikaliów oraz niewystarczające regulacje powodują, że konsumenci nie są świadomi zagrożeń. „Brom występuje w produktach używanych codziennie, takich jak ozdoby, przybory kuchenne czy zabawki, co zwiększa ryzyko narażenia na niebezpieczne substancje chemiczne, które mogą przenikać do organizmu dzieci przez żywność, wodę lub przedmioty, z którymi mają kontakt” — powiedziała Lucero.
Dowody naukowe potwierdzające toksyczność
Pionierskie badania prowadzone przez organizację Arnika, BioDetection Systems oraz IPEN wykazały toksyczne działanie zabawek wytwarzanych z plastiku pochodzącego z recyklingu odpadów elektronicznych na komórki ludzkie. Wykazano, że dzieci narażone na kontakt z tymi produktami mogą doświadczać poważnych konsekwencji zdrowotnych.
Priorytety dla negocjatorów traktatu
EcoWaste Coalition wzywa negocjatorów do przyjęcia następujących rozwiązań w celu stworzenia silnego traktatu:
1. Eliminacja i ograniczenie stosowania niebezpiecznych polimerów oraz chemikaliów, takich jak środki zmniejszające palność, zmiękczacze czy barwniki.
2. Zastosowanie podejścia klasowego do oceny i eliminacji substancji chemicznych budzących obawy.
3. Zapewnienie przejrzystości i identyfikowalności dla plastików, chemikaliów i produktów na każdym etapie ich cyklu życia.
4. Inwestycje w ekologiczne alternatywy oraz stopniowe wycofanie wsparcia dla przemysłu petrochemicznego.

Sprawiedliwa transformacja w kierunku zrównoważonej przyszłości

Traktat powinien również wspierać sprawiedliwą transformację, zapewniając, że pracownicy sektora gospodarki odpadami nie będą ponosić ciężaru przejścia na zdrowsze i bardziej zrównoważone rozwiązania. Ostateczny dokument powinien zapobiegać nie tylko zagrożeniom zdrowotnym, ale także wspierać rozwój innowacyjnych rozwiązań eliminujących toksyczne odpady z rynku.

Kanada zobowiązała się do całkowitego wyeliminowania odpadów z tworzyw sztucznych do 2030 roku. Realizacja tego ambitnego celu wymaga kompleksowych działań obejmujących cały cykl życia plastiku.
Jako jeden z czołowych producentów i drugi największy konsument plastiku na świecie w przeliczeniu na osobę, Kanada odgrywa kluczową rolę w globalnym obiegu tworzyw sztucznych. Wzrost produkcji, użytkowania i utylizacji plastiku znacząco przyczynia się do zmian klimatycznych oraz degradacji środowiska naturalnego, szczególnie siedlisk przyrodniczych. Problemy te w sposób nieproporcjonalny dotykają społeczności o niskich dochodach, a także społeczności czarnoskórych, rdzennych i osób kolorowych, często mieszkających w pobliżu zakładów produkcyjnych i utylizacyjnych.

W związku z tym wzywamy rząd Kanady do natychmiastowego podjęcia pilnych działań na rzecz zrównoważonej przyszłości, w tym:
1. Eliminacja jednorazowego i szkodliwego plastiku
Wycofanie niepotrzebnych jednorazowych produktów z tworzyw sztucznych.
Wprowadzenie regulacji obejmujących cały cykl życia tworzyw: produkcję, sprzedaż, dystrybucję, użytkowanie, import i eksport.
Wymóg stosowania znacznej zawartości materiałów pochodzących z recyklingu w nowych produktach z tworzyw sztucznych.
Ustanowienie wysokich celów recyklingu, np. 90% recyklingu lub ponownego napełniania pojemników na napoje.
Eliminacja szkodliwych dodatków, takich jak PFAS, ftalany, bisfenole, bromowane środki zmniejszające palność i metale ciężkie.
2. Promowanie ponownego użycia materiałów
Wyznaczenie ambitnych celów dotyczących ponownego napełniania opakowań wprowadzanych na rynek kanadyjski.
Wprowadzenie podatku od jednorazowych produktów i opakowań.
Wykorzystanie zamówień federalnych do promowania ponownego użycia i napełniania.
Zapewnienie regulacji i programów wspierających naprawę urządzeń, aby utrzymać trwałe tworzywa sztuczne w obiegu.
3. Sprawiedliwe przejście na gospodarkę wolną od odpadów i paliw kopalnych
Wyznaczenie celów redukcji produkcji petrochemikaliów i tworzyw sztucznych.
Eliminacja dotacji dla przemysłu paliw kopalnych i tworzyw sztucznych.
Odrzucenie nieefektywnych technologii, takich jak spalanie odpadów, przetwarzanie na paliwo oraz „biodegradowalne” materiały zastępcze.
Inwestowanie w sprawiedliwą transformację dla pracowników sektora tworzyw sztucznych i petrochemii.
4. Zapewnienie przejrzystości i odpowiedzialności
Gromadzenie i publiczne udostępnianie danych na temat produkcji, importu, eksportu, użytkowania i utylizacji tworzyw sztucznych według rodzaju i zastosowania.
Śledzenie i kontrolowanie dodatków do tworzyw w celu ich eliminacji oraz zapewnienia bezpieczeństwa recyklingu i ponownego użycia.
5. Międzynarodowe przywództwo w walce z zanieczyszczeniem tworzywami sztucznymi
Aktywne działania na rzecz prawnie wiążącego globalnego traktatu eliminującego zanieczyszczenie tworzywami sztucznymi na każdym etapie ich cyklu życia.
Zapewnienie, że kanadyjskie odpady plastikowe nie będą nielegalnie eksportowane, zwłaszcza do krajów Globalnego Południa.
Ścisłe regulacje dotyczące eksportu i importu odpadów plastikowych w celu ich przyjaznego środowisku przetwarzania.
Działania naprawcze wobec plastiku już zalegającego w środowisku.

Realizacja powyższych działań pozwoli Kanadzie objąć rolę światowego lidera w walce z zanieczyszczeniem tworzywami sztucznymi i przyczyni się do budowy bardziej zrównoważonej przyszłości.

Zbliżające się rozmowy traktatowe ONZ w Busan (Korea Południowa), mające na celu wypracowanie pierwszego na świecie prawnie wiążącego traktatu dotyczącego odpadów z tworzyw sztucznych, podkreślają konieczność pilnych działań w zakresie ograniczenia produkcji plastiku. Badania wskazują, że brak zdecydowanych kroków może skutkować podwojeniem ilości źle zarządzanych odpadów z tworzyw sztucznych do 2050 roku oraz znaczącym wzrostem emisji gazów cieplarnianych z tego sektora.

Kluczowe wnioski z analizy

Badanie, prowadzone przez Samuela Pottingera z University of California w Berkeley, wykazało, że bez ograniczenia produkcji plastiku ilość źle zarządzanych odpadów, trafiających do środowiska i stwarzających zagrożenie dla zdrowia ludzi, wzrośnie do 121 milionów ton do 2050 roku. Jednocześnie emisje gazów cieplarnianych związane z przemysłem tworzyw sztucznych mogą wzrosnąć o 37% w tym samym okresie.

Zalecane działania

Aby zapobiec tym negatywnym scenariuszom, badanie sugeruje cztery kluczowe interwencje:
1. Wprowadzenie globalnego limitu produkcji plastiku.
2. Inwestycje w infrastrukturę zarządzania odpadami.
3. Opodatkowanie opakowań plastikowych.
4. Egzekwowanie obowiązkowego recyklingu.
Zdaniem ekspertów, wdrożenie tych środków może zmniejszyć ilość źle zarządzanych odpadów o 91% oraz obniżyć emisje związane z produkcją plastiku o jedną trzecią do 2050 roku.

Międzynarodowe działania i wyzwania

Ponad 50 krajów, w tym Wielka Brytania, zobowiązało się do kompleksowego podejścia do problemu plastiku w ramach inicjatywy „Most do Busan”. Zakłada ona działania obejmujące pełen cykl życia tworzyw sztucznych, od produkcji po recykling. Jednak realizacja tych celów napotyka na opór ze strony części państw oraz lobby przemysłu tworzyw sztucznych, które sprzeciwiają się ograniczeniom produkcji.

Znaczenie dla środowiska i zdrowia

Tworzywa sztuczne stanowią poważne zagrożenie dla ekosystemów, rozpadając się na mikro- i nanoplastiki, które są obecne w środowisku od Arktyki po oceany. Zanieczyszczenie to negatywnie wpływa również na zdrowie ludzi, przyczyniając się do wzrostu zachorowań na nowotwory, choroby układu krążenia i problemy reprodukcyjne. Ponadto, emisje związane z wydobyciem surowców, produkcją plastiku oraz gospodarką odpadami mają istotny wpływ na zmiany klimatyczne.

Proponowane strategie redukcji

Wprowadzenie podatku od opakowań mogłoby zmniejszyć ilość odpadów o 145 milionów ton, a zakaz stosowania plastików jednorazowego użytku ograniczyłby ich zużycie o 98 milionów ton. Systemy takie jak kaucje za opakowania wielokrotnego użytku mogłyby dodatkowo zmniejszyć zużycie plastiku o 74 miliony ton.

Perspektywy na przyszłość

Ograniczenie produkcji plastiku do poziomu z 2020 roku pozwoliłoby zmniejszyć ilość źle zarządzanych odpadów z prognozowanych 121 milionów ton do 72 milionów ton do 2050 roku. Takie działania wymagają jednak globalnej współpracy i zdecydowanych polityk. Jak podkreśla Pottinger: „Skala wyzwania jest ogromna, ale ambitny traktat mógłby niemal całkowicie rozwiązać problem zanieczyszczenia plastikiem”. Zbliżające się rozmowy ONZ w Busan stanowią kluczowy moment, by wypracować globalne rozwiązania, które zminimalizują wpływ tworzyw sztucznych na środowisko i zdrowie ludzi.